Афразин меттанаш

Ӏаьрбийн мотт дӀасабаржар

Ӏаьрбийн мотт (Ӏаьр. اللغة العربية‎‎, al-luġa al-ʿarabiyya) — юкъабоьдуш бу афразийн меттан тайпан семитийн генан юкъа. Ӏаьрбийн мотт буьйцуш берш 240 млн гергга стаг ву^[1] (ненан мотт), кхиъ 50 млн стага лелош бу Ӏаьрбийн мотт шозлагӀа мотт санна. Классикан Ӏаьрбийн мотт Къуръанан мотт бу. Иза лелош бу динан гӀуллакхан. Дуьненахь 1,57 млрд стаг ву бусалба^[2].

Йоза Iаьрбийн абатан бух тӀехь ду. ВКЪКХ Инарлин ассамблейн а, Вовшахтоьхна Къаьмнийн Кхолламан (ВКЪКХ) кхечу меженийн а ялханнах официалан а, белхан а цхьаъ мотт бу. Ерриг Ӏаьрбийн пачхьалкхийн (Iиракъехь — кхурдойчуьнца цхьаьна) официалан мотт бу. Цул сов, официалан цхьа мотт бу Израилан, Чадан, Эритрейн, Джибутин, Сомалилендан^[3], Сомалин, Коморийн ГӀайренийн.

Меттан геннаш |

Таханлера буьцу Ӏаьрбийн мотт бекъало 5 тобан меттан геннашна, лингвистика агӀора хьаьжчи къаьстина меттанаш ду уьш:

• 
  МагIрибан тобан меттан геннаш


• Мисран-суданан Ӏаьрбийн мотт


• Шеман-месопотамийн Ӏаьрбийн мотт


• Ӏаьрбийн ахгӀайренан тобан меттан геннаш


• Юккъераазин тобан меттан геннаш

МагӀрибан мотт юкъабоьду малхбузан тобан, диснарш — малхбален тобан Ӏаьрбийн меттанашна а, меттан геннашна а. (Хьажа Бала «мотт я меттан га»); ГӀоле хуьлу Ӏаьрбийн мотт Ӏамочу Ӏилманехь лелош долу термин «меттан га» (Ӏаьр. لهجة‎‎) леладар.

Литературан мотт (малхбузан Iаьрбийн меттан Iилманехь лелайо термин инг. Modern Standard Arabic — хӀинцалера стандартан Ӏаьрбийн мотт^[4]) — цхьаъ бу. Литературан матто хӀинцалерачу дуьненахь а, Ӏилманехь а дукхах долу хӀуманийн дошаман тӀаьхьало цхьаьнатуху, амма оццу хенахь цхьацца Ӏаьрбийн пачхьалкхашкахь чӀогӀа кӀезиг лелабо къамелехь.

Ӏаьрбийн меттан геннашна тайп-тайпанчу пачхьалкхашкахь чӀогӀа къастало вовшех, цкъаццӀа буьйцурш а ца кхеташ.

Фильмаш, телевидени, газеташ, кхин ерш а дукхах дерг хӀора Ӏаьрбийн пачхьалкхехь Ӏаьрбийн литературан маттахь ю.

Ислам, хьалхарчу рогӀехь, Къуръан, хилира цхьанатуху фактор юкъара литературан мотт кхиарехь. Мальтийн меттан масаллийца хаалур ю мотт кхиарехь йолу исламан роль. Мальтехь, керсталла долчехь магӀрибан меттан кепах кхиина ша болу мальтийн мотт.

«Къуръан доьссина эзар сов шо доллушехь таханлера дешана Ӏаьрбаша, цӀахь шайн меттан кепаш а лелош, юкъараллин дахарехь литературан мотт буьйцу, грамматика атта а еш, дошам карла а йоккхуш. Къуръан санна дика литературан меттан масала ду, исламал хьалхара поэзин классикан мотт а, бедуинийн мотт а»^[5].

Семитийн меттан тобанера Ӏаьрбийн меттан меттиг |

Классикан Ӏаьрбийн мотт кӀезиг къаьста шира Ӏаьрбийн маттах. Дукхах долу семитийн меттанийн орамаш ду Ӏаьрбийн маттахь. Семитологехь хьалха классикан Ӏаьрбийн мотт уггаре ширачех семитийн меттанех лара тенденци хилла. Амма хан мел йолу, афроазин меттанашца дустарца, хиира, дуккха а классикан Ӏаьрбийн маттахь иштта шира а ца хиллий.

Истори |

БӀешерашкахь мотт тӀехь-тӀехьа хийцало, амма иза йозанехь кӀезиг хаалора, хӀунда аьлча доца мукъа аьзнаш, Къуръан доцучехь, текстехь яз а ца до.

Классикан Ӏаьрбийн мотт тахана ненан мотт бац Iаьрбийн. Амма тахана а, хийцина дошаман хӀоттамца, иза лелабо дерриг аьлчи санна газеташкахь а, жайнашкахь а, Тунис, Марокко, кӀеззиг Алжир а дӀаяьккхичхьана, цигахь Ӏаьрбийн меттан литературан меттан роль лелайо французийн матто. Ӏилман а, техникан а литературехь кхечу Ӏаьрбийн пачхьалкхашкахь, нагахь ца тоахь дешан ресурс лелабо ингалсан мотт.

Дошаман хӀоттам |

ХӀинцалерачу Ӏаьрбийн литературан меттан дошаман хӀоттаман амалехь ду, цуьнан коьрта дакъа деккъа Ӏаьрбийн хилар. «Ӏаьрбаша лакхара мах хадабо шайн меттан дош кхолларан таронан, го бохалла а, нийсалла а дош кхолларан парадигмийн закъалт хилла долу Ӏаьрбийн литературан мотт таханлерачу юкъараллин хьоле нисбарехь. Цу тӀе билгалдаккха деза, таханлерачу номинацин процессашкахь уггаре жигара хилар жамI дина моделаш. Иштта, тӀаьхьарчу хенахь Ӏаьрбийн литературан меттан дошам хаъал юьзина ية-‎ суффикс тӀе а тухуш тӀекхоьллина цӀераш бахьнехь, цуо кхуллу дериватан могӀа жамI даьккхина маьӀна долу хьолашца: استقلالية‎ лаамалла; حركية‎ динамизм, динамика; شمولية‎ максимализм; тоталитаризм; اشكلالية‎ — новкъарло»^[6]. Дошаман хӀоттаман цхьадолу дакъа юкъарасемитийн ду, кӀеззиг дерг — кхечу меттанашкара ду, масала, дешнаш: «телевидени» — تليفزيون‎, دكتورة‎ докторан дарж, سكرتير‎ секретарь, فيلم‎ фильм. Дерриг схьаэцна европан меттанашкара дешнаш дукха дац, цхьаъ процент гергга бен дац^[7].

Ӏаьрбийн литературан меттан билгалдоккху диъ доккха вокабуляр кхиаран синхронан дакъа: исламал хьалхара юкъараллин-тайпанийн дошам (VII бӀешо чекхдолуш VIII долалуш); дошам шоръялар, юккъера бӀешерийн Ӏаьрбийн цивилизаци кхоллаялар а, кхиар а, къагар а бахьнехь (XII бӀешо кхаччалц); киар сацаран мур а, Ӏаьрбийн литературан мотт лелабаран диапазон лагӀъялар а бахьнехь (XIII—XVIII бӀешераш), керла мур болабалар а (XIX бӀешеран юкъ)^[8].

Шуьйра кхиина Ӏаьрбийн маттахь синоними а, дешнийн чолхаллаш, омоними а. Дош кхолларан коьрта кепаш ю: морфологин — дош кхолларан моделашца а, формулашца а, синтаксин, семантин.

Дошаман кхане чӀогӀа йоккха хиларе ца хьоьжуш, дукха хьолахь иза доза тоьхна бац, меттан селханеца тӀех буьзна а бу. Масала дац дош, нийсса догӀуш дешца къам. Оцу дешан метана леладо дош (أمة‎, уммат), билгалйоккхуш хилла долу хьалха, динан контекстехь а, хӀинца «бусалбачеран юкъаралла». Дош «къомалла» (قومية‎, каумиййа), схьадаьлла юьхьанцера кхерсташ лела Ӏаьрбийн дошаман юкъара къаум, цуо билгалдоккху «тайпа» дош «кхерсташ лела тайпа».

Иштта кепара иэло цхьаьна дешехь чӀогӀа шира а, чӀогӀа керла а концепцеш, кӀеззиг а хьакхалуш доцу дешнех дешнаш а хуьлуш.

Арамейн маттара а, грекийн маттара а, кхин дуккха а керла терминаш ингалсан маттара схьаэцна Ӏаьрбаша.

Фонетика |

Фонетикан агӀора литературан Ӏаьрбийн мотт шуьйра кхиина мукъаза фонемийн системан амал йолуш бу, шен башхалла йолуш къомкъаргийн, эмфатикан, цергаш юкъара элпаш а долуш.

Грамматикийн белхашкара фонетикан дакъошкахь дуьцура я деккъа Ӏаьрбийн аьзнийн артикуляцех, я кхин а церан комбинаторан хийцамех. Боккха Ӏаткъам бина Ӏарбашна хӀиндин системан аьзнийн классификацеш. Лелайора артикуляран а, функционалан а юкъаметтигийн аьзнаш дустар. Аьзнаш юкъара юкъаметтигаш нисъярхьама Авиценнас корреляцин кхетам юкъабаьккхина. Геминацин меттигийн квалификаци йора прогрессиван а, регрессиван а контактийн ассимиляцин дуьззина жамI санна. Гойтура дакъошца а, дистанцица а йолу ассимиляци.

Теллира мукъа а, мукъаза а аьзнийн юкъаметтигаш, мукъаза дерш хийцар, метатеза, хьамза дар, элизи, дехкаран мукъаза аз кхолладалар, палатализаци, веляризаци, озан символизм^[9].

Элпаш алар |

Дукхах долчу Ӏаьрбийн мехкашкахь хӀинца боккха болхбо стандартан Ӏаьрбийн меттаца алар нисдан гӀерташ. Бух бу Къуръан дешар (Ӏар. tilāwa تلاوة‎). Иштта аларан хатӀ динан контекстехь бен ца леладо.

Бакъ долуш ала мегар ду, лакхараӀаьрбийн хьалхалера алар билггала хууш дац. Масала, цхьа барт бац билгалза цӀердешнашкахь чеккхе ун аларх (китабун — китаб). Шинне а вариантан аргументаш ю, ткъа ширачу куьйга яздинчу зорбанехь ца хилла мукъа аьзнаш (хьаьркаш тохар), цундела шеек а воцуш ала йиш яц иза муха доьшура.

Йоза |

Ӏаьрбийн йоза яздо аьтту агӀонера аьрру агӀорахьа. Кхин тӀе, Ӏаьрбийн йозанехь кхечу абаташкахь санна (латина, кириллица), даккхий элпаш дац, цундела долара цIераш а, преложенин хьалхара дош а кхин муьлхха дош санна яздо.

Хьаьркаш дохку хьовзийна кепара, аьрру агӀонера аьтту агӀорхьа.

Буха сиз хьакхаран я курсиван меттигана Ӏаьрбаша лелабо тӀехула хьокху сиз. Дош могӀан дехьадаккхар ца магадо; могӀанера есалла дӀайоккхуш элпаш озадой дахдо. Сиха яздарехь могӀана юкъа ца хоьъна дош хьаладерзадо^[10].

Антропонимика |

Ӏаьрбийн цӀераш ламастаца нийса дӀаяздо.

Грамматика |

Ӏаьрбийн Ӏилманчаша йоькъура грамматика синтаксисна, морфологина, фонетикна, дуккха а терго йора дошкхолларан, цунах доьзна этимологина а. Иза бахьнехь XI бӀешарахь лакхарчу тӀегӀане кхечира ораман теори. Синтаксис а, морфологи а уггаре оригиналан дакъа ду Ӏаьрбийн грамматикехь, цуьнан хьост дац я грекийн, я хӀиндин белхашкахь, уьш нисса Ӏаьрбийн маттахь специфика йолуш ду.

Синтаксисан Ӏалашо ю предложенин структуран-семантикан анализ яр. Цуьнца постулат хилла ю шина цӀеран я цӀеран а, хандешан а субъектан-предикатан юкъаметтигаш. Предложенеш екъалора кегийра/элементаран а, иерархи еш яккхийра а; предложенеш цӀеран, хандешан, латтаман — доьзна ду предложении йолалуш долчу дашах.
Къаста а дой, хӀора меженца классификаци йора предложенин чолхе дакъошна.

Морфологехь Ӏамадора меттан дакъош, церан башхаллаш, уьш кхолладаларан кепаш. Оцу юкъа дагӀара иштта хаттарш: меттан дакъош (цӀе, хандош, дакъолгаш 27 кепара), ораман структура, цӀераш а, церан дуккха а аспекташ йолу тайп-тайпана хьолашкара классификаци, хандешнаш а, шинадожаран а, кхаадожаран а цӀераш, кхечух яьлла цӀераш кхоллар, композиташ кхоллар, терахьан а, тайпан а кепаш кхоллар, деминутиваш кхоллар, дешан кеп хийцар, нагахь орамехь гӀийла мукъаза аьзнаш делахь, сацаман кепаш, кхин дӀа а. Кхуззахь дийцара масдарех дериг а.

Баккхий кхиамаш бехира фонетикехь (Халиль ибн Ахьмад; Абу Ӏали ибн Сина — Авиценна, 980—1037; Сибавейхи)^[9].

Ӏаьрбийн мотт чӀогӀа кхиина флективаллан амал йолуш бу. Семитийн а, хӀиндоевропан а меттанийн флективалла а, флективалла тера хилар а цхьаболчу меттан талламхоша доккхачу хаттаре хӀоттийна. ХӀиндоевропан меттанийн флективалла къаьстина хилам бу семитийн меттанийн флективаллах, хӀунда аьлчи таро ю кхин а чӀогӀа юкъаметтиг латто ораман флексица. Ӏаьрбийн меттана амалехь ю агглютинаци. Цхьаболчу Ӏилманчаша, масала, А. А. Реформатскийс, лору, семитийн меттанийн фузи — агглютинацин башха кеп хилар, хӀунда аьлчи семитийн дешан фузи — шен луьра формулашца йоьду процесс ю, иза Ӏаьрбийн авторшна хазахета гойтуш кхоъ элп долу орамца فعل дар маьӀна долуш, ткъа шеш фузи кхуллу мукъа аьзнаш, орамах мукъа ду. Цунах тера, амма иштта дац, семитийн боцу меттанашкахь а хаало, масала, германийн. Иштта ду, масала, дешнаш цхьааллин а, дукхаллин а терахьашкахь ингалсан маттахь: foot — feet, tooth — teeth я ингалсан харц хандешан ораман мукъа аз хийцар я немцойн маттара онда хандешан мукъа аз хийцар, амма германийн меттанашкахь дац гуттаренна а фузин формулаш лелаяр. Ӏаьрбийн меттара дукхаха долу дешнаш дуьххьарлерачу кепан тӀедалало.

Мотт буьйцучун хьекъале орам бекъа ца лахь а, орамаш бовзар пайдехь ду Ӏаьрбийн меттана оццул шуьйра делла дешан орамаш дагахь латтийта.

Дешан орам |

Ӏаьрбийн орам дукхахдерг кхаа элпан хуьлу, наггахь шиъ я диъ элп долуш, кхин а кӀезга пхиъ элп долуш; амма диъ элп долчунна бехкам хӀоттабо, цунна юкъахь цхьаъ мукъане шера мукъа аз хила деза аьлла (vox memoriae (дагахь лаьттарг):
مُرْ بِنَفْلٍ).

ГӀараваьлла волу Ӏаьрбийн меттан говзанчо С. С. Майзелас дийцарехь, таханлерачу Ӏаьрбийн литературан маттахь кхаа мукъаза элпех лаьтта орамаш 82 % дерриг а Ӏаьрбийн дешан орамашлахь^[11].

Орам юкъахь муьлхха а мукъаза аз хила йиш яц: цхьадерш царех догӀуш ду оццу орамехь (нийсо аьлчи, оцу декъехь; хьажа лахуо: б), кхиндерш ца догӀу.

Ца догӀурш:

1. Къомкъаргернаш: Ӏаьрб. غ ع خ ح (Ӏаьрб. ع а, Ӏаьрб. ء дагӀахь)


2. Къомкъаргера доцурш:

Ӏаьрб. ب а, Ӏаьрб. ف م

Ӏаьрб. ت а, Ӏаьрб. ث

Ӏаьрб. ث а, Ӏаьрб. س ص ض ط ظ

Ӏаьрб. ج а, Ӏаьрб. ف ق ك

Ӏаьрб. خ а, Ӏаьрб. ظ ق ك

Ӏаьрб. د а, Ӏаьрб. ذ

Ӏаьрб. ذ а, Ӏаьрб. ص ض ط ظ

Ӏаьрб. ر а, Ӏаьрб. ل

Ӏаьрб. ز а, Ӏаьрб. ض ص ظ

Ӏаьрб. س а, Ӏаьрб. ص ض

Ӏаьрб. ش а, Ӏаьрб. ض ل

Ӏаьрб. ص а, Ӏаьрб. ض ط ظ

Ӏаьрб. ض а, Ӏаьрб. ط ظ

Ӏаьрб. ط а, Ӏаьрб. ظ ك

Ӏаьрб. ظ а, Ӏаьрб. غ ق

Ӏаьрб. غ а, Ӏаьрб. ق ك

Ӏаьрб. ق а, Ӏаьрб. ك غ

Ӏаьрб. ل а, Ӏаьрб. ن

Ӏаьрбийн ораман оцу хӀоттамо дикка аттайо тӀадамаш а доцуш йоьшучуьнан Ӏалашо; масала, яздар
حعڡر‎ хила деза جَعْفَر‎^[12]

Дешнийн кепкхоллаялар хуьлу коьртаниг дешан чоьхьара структуран хийцаман чоьтах — чоьхьара флекси. Ӏаьрбийн орам лаьтта, дукха хьолахь, кхаа (наггахь шиъ я диъ, гуттара а кӀезга пхиъ) ораман мукъаза аьзнех (радикалех), цара трансфиксийн гӀоьнца кхуллу оцу ораман ерриг парадигма. Масала, хандешах كَتَبَ‎ (яздан) «К-Т-Б» мукъаза элпаш лелош кхоллало лахара дешнаш а кепаш а:

• 
  كَتَبَ‎ — КаТаБа — цуо яздина
  


• 
  أَكْتُبُ‎ — аКТуБу — аса яздо
  


• 
  كِتَابٌ‎ — КиТа: Б^ун- жайна
  


• 
  كُتُبٌ‎ — КуТуБ^ун — жайнаш
  


• 
  كَاتِبٌ‎ — Ка: ТиБ^ун — яздархо
  


• 
  كُتَّابٌ‎ — КуТТа: Б^ун — яздархой
  


• 
  مَكْتَبَةٌ‎ — маКТаБат^ун — библиотека
  

Ӏаьрбийн маттахь кхоъ дожар ду: цӀерниг (подлежащи дожар а, цӀеран предикатив а), доланиг (урхаллин преложни дожар) и винительни (нисса дузу дожар). Доланиг дожарца кепа туху уьйр йоцу бакъо — идIофа.

Терго ян еза, дожараш гочдар الرَّفْعُ, الجَرُّ а, النَّصْبُ билламе ду, хӀунда аьлчи Ӏаьрбийн меттан доланиг а, винительни а дожарш юкъаялайо, гочйича муьлххачу йисинчу дожаршкахь хирйолу цӀераш:

قَطَعَ زَيْدٌ اَلْحَبْلَ بِالسِّكِّينِ — الجَرُّ Зейда хадийна муш уьрсаца (коьчалниг дожар).

تَكَلَّمْنَا عَنْ اَلدِّرَاسَةِ — الجَرُّ Оха дешарах лаьцна дуьйцура (предложни дожар).

قُلْ لِمُحَمَّدٍ — الجَرُّ Ала Мухьаммаде (лург дожар).

قَاوَمَ اَلشَّعْبُ اَلْمُسْتَعْمِرِينَ — اَلنَّصْبُ Халкъо къовсам латтабора колонизаторца (коьчалниг дожар).

Билгалдахарш |

Литература |

• Арабский язык и арабская литература // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.


• Густерин П. В. Арабский язык в современном мире / О значении арабского языка
  


• Густерин П. В. Использование информационно-аналитических телепрограмм в изучении арабского языка (Методические рекомендации)
  

Хьажоргаш |

«Википеди» тӀехь ду дакъа
Ӏаьрбийн маттахь
«الصفحة الرئيسية»

Викидоьшам дешнаша могӀам бу арабского языка хӀокху категори чохь «Ӏаьрбийн меттахь»

Викитекехь ду  йозанаш
Ӏаьрбийн мотт а, Ӏаьрбийн литература а темин

• 
  Ar-Ru.ru — электронный арабско-русский словарь


• 
  Umkin.ru — перевод на арабский, русско-арабский словарь


• 
  Madaris.ru — сайт для мусульман, изучающих арабский язык, бесплатные видео-уроки


• 
  Arabic.ru — арабский язык и арабский мир


• 
  Arabi.ru — форум любителей арабского языка и культуры


• 
  Arabic-Keyboard.org — арабская клавиатура


• 
  Learn Colloquial Gulf Arabic Language — начальный курс арабского диалекта Персидского Залива (ингалс.)
  


• 
  LookLex / Course / Arabic — курс арабского языка (ингалс.)
  


• Іаьрбийн Википеди

ХӀара яззам табарна бакъхьа ду?: ТӀебуза яззам (яззам тӀех боца бу я дошам кепара бу).